การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography) คือ การตรวจโพรงมดลูกและปีกมดลูกทางรังสีวิทยา เป็นการตรวจพิเศษทางรังสีวิทยาเกี่ยวข้องกับการฉีดสารทึบรังสีที่มีไอโอดีนเป็นส่วนประกอบเข้าทางปากมดลูกเข้าสู่โพรงมดลูกและท่อนำไข่ทั้งสองข้างก่อนจะถ่ายภาพเอกซเรย์ การตรวจนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อดูรูปร่างโดยทั่วไปของมดลูก และตรวจหาสาเหตุการมีบุตรยาก หรือการเป็นหมัน เช่น ท่อรังไข่ตีบตัน หรือโพรงมดลูกมีลักษณะผิดปกติ เป็นต้น
วัตถุประสงค์ การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography)
1.เพื่อยืนยันว่าท่อนำไข่มีความผิดปกติ เช่น มีพังผืด มีการอุดตัน เป็นต้น
2.เพื่อยืนยันว่ามดลูกมีความผิดปกติหรือไม่ เช่น มีสิ่งแปลกปลอม มีความผิดปกติตั้งแต่กำเนิด ได้รับการกระทบกระแทก เป็นต้น
การเตรียมผู้ป่วย การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography)
เนื่องจากขณะที่แพทย์ฉีดสีอาจมีอาการปวดหน่วงๆจากแรงดันภายในมดลูกได้ แนะนำให้ทานยาแก้ปวดกลุ่ม NSAID เช่น lbuprofen (Brufen) 400-600 มิลลิกรัม ล่วงหน้าก่อนการตรวจ 1 ชั่วโมง
- บอกผู้ป่วยว่า การตรวจนี้ช่วยยืนยันว่า มดลูกและท่อนำไข่มีความผิดปกติหรือไม่
- หลังมีประจำเดือน ควรงดการมีเพศสัมพันธ์จนถึงวันนัดตรวจ และช่วงระยะเวลาที่เหมาะสมในการตรวจ คือ 7 – 13 วัน หลังมีประจำเดือน
- การตรวจใช้เวลาประมาณ 1 ชั่วโมง
- หากมีตกขาวผิดปกติ กรุณาแจ้งให้แพทย์ทราบ เพื่อรับการรักษาก่อนการตรวจ
- สำหรับผู้ป่วยนอก ควรมีญาติมาพร้อมกับผู้ป่วยด้วย
- ต้องเตรียมผ้าอนามัยเพื่อใช้หลังการตรวจเนื่องจากหลังการตรวจอาจมีเลือดออกมาบ้างเล็กน้อย
การตรวจและการดูแลหลังตรวจ การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography)
1.จัดให้ผู้ป่วยอยู่ในท่านอนหงายขึ้นขาหยั่ง (lithotomy)
2.ใส่เครื่องถ่างตรวจ (speculum) เข้าไปในช่องคลอด ใส่เครื่องมือที่มีชื่อเรียกว่า ทีนาคูลัม (temaculum) เพื่อจับปากมดลูก เข้าไปในปากมดลูก และทำความสะอาด ปากมดลูก
3.ใส่แคนนูลาเข้าในปากมดลูกและยึดไว้กับทีนาคูลัม หลังจากนั้นฉีดสารทึบรังสีเข้าไปทางแคนนูลา มดลูก และท่อนำไข่ เพื่อให้เห็นจากการเอกซเรย์โต๊ะเอกซเรย์ อาจจะทำให้เอียงหรืออาจขอร้องให้ผู้ป่วยเปลี่ยนท่า
4.ประเมินอาการไข้ อาการปวด ชีพจรเร็ว ความรู้สึกไม่สบาย ปวดกล้ามเนื้อ เพื่อประเมินการติดเชื้อ
ข้อควรระวัง
ห้ามตรวจในผู้ป่วยที่มีประจำเดือน
ผลการตรวจที่เป็นปกติ
เห็นภาพภายในมดลูก 2 ข้างเท่ากัน สารทึบรังสีผ่านเข้าในท่อนำไข่ใน
ปริมาณที่ปกติ ผ่านได้สะดวกไปยังอุ้งเชิงกราน
ผลการตรวจที่ผิดปกติ
เห็นภาพภายในมดลูก 2 ข้างไม่เท่ากัน อาจพบพังผืดภายในมดลูก หรือมีก้อน เช่น เนื้องอก (fibroid) หรือสิ่งแปลกปลอม สารทึบรังสีผ่านไปยังท่อนำไข่ไม่ดีอาจเกิดจากการอุดตันบางส่วนหรือทั้งหมด
ผลข้างเคียง การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography)
- เลือดออกกะปริดกะปรอย มักหยุดเองใน 24 ชั่วโมง
- การติดเชื้อ จะมีไข้และตกขาวมีกลิ่นเหม็น 2-4 วันหลังตรวจแต่โอกาสเกิดน้อยเนื่องจากเครื่องมือทุกชิ้นผ่านการฆ่าเชื้อ
- อาการปวดมักพบในคนไข้ที่มีท่อนำไข่ตัน มักปวดไม่มากและเป็นไม่นาน
- การแพ้สารทึบรังสี ซึ่งพบน้อยมาก
สารทึบรังสี การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography) มีกี่แบบ?
สารทึบรังสีมี 2 แบบ คือ แบบละลายน้ำ และน้ำมัน ซึ่งมีการศึกษาหลายชิ้นเปรียบเทียบอัตราการตั้งครรภ์ระหว่างการฉีดสีดูท่อนำไข่โดยใช้สารทึบรังสีแบบละลายน้ำและน้ำมัน พบว่า การฉีดสีโดยใช้สารทึบรังสีแบบน้ำมัน ช่วยกระตุ้นให้เกิดการตั้งครรภ์ได้มากกว่าแบบละลายน้ำถึง 10 %
ทำไมการใช้สารทึบรังสีแบบน้ำมันจึงทำให้โอกาสการตั้งครรภ์เพิ่มขึ้น?
1.สารทึบรังสีแบบน้ำมันจะช่วยชะล้างโพรงมดลูกและท่อนำไข่ กำจัดสิ่งที่ขวางอยู่เล็กๆน้อยๆ ทำให้สภาวะในท่อนำไข่เหมาะแก่การปฏิสนธิระหว่างสเปิร์มกับไข่
2.สารทึบรังสีแบบน้ำมันสามารถลดจำนวนของเซลล์ระบบภูมิคุ้มกัน (Macrophages) ซึ่งสเปิร์มจะถูกทำลายโดยกลไกการป้องกันสิ่งแปลกปลอมในร่างกาย (Phagocytosis) ด้วยคุณสมบัติของสารทึบรังสีแบบน้ำมันที่สามารถลดจำนวนของเซลล์ระบบภูมิคุ้มกันได้ จึงเพิ่มโอกาสในการตั้งครรภ์ได้ดี
3. สารทึบรังสีแบบน้ำมันสามารถเพิ่มจำนวนเซลล์ที่ทำให้เกิดการเตรียมพร้อมในการตั้งครรภ์ได้ (Uterine Natural Killer)