การถ่ายภาพรังและมดลูกและท่อนำไข่ (Hysterosalpingography) คือ การตรวจโพรงมดลูกและปีกมดลูกทางรังสีวิทยา เป็นการตรวจพิเศษทางรังสีวิทยาเกี่ยวข้องกับการฉีดสารทึบรังสีที่มีไอโอดีนเป็นส่วนประกอบเข้าทางปากมดลูกเข้าสู่โพรงมดลูกและท่อนำไข่ทั้งสองข้างก่อนจะถ่ายภาพเอกซเรย์ การตรวจนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อดูรูปร่างโดยทั่วไปของมดลูก และตรวจหาสาเหตุการมีบุตรยาก หรือการเป็นหมัน เช่น ท่อรังไข่ตีบตัน หรือโพรงมดลูกมีลักษณะผิดปกติ เป็นต้น
1.เพื่อยืนยันว่าท่อนำไข่มีความผิดปกติ เช่น มีพังผืด มีการอุดตัน เป็นต้น
2.เพื่อยืนยันว่ามดลูกมีความผิดปกติหรือไม่ เช่น มีสิ่งแปลกปลอม มีความผิดปกติตั้งแต่กำเนิด ได้รับการกระทบกระแทก เป็นต้น
เนื่องจากขณะที่แพทย์ฉีดสีอาจมีอาการปวดหน่วงๆจากแรงดันภายในมดลูกได้ แนะนำให้ทานยาแก้ปวดกลุ่ม NSAID เช่น lbuprofen (Brufen) 400-600 มิลลิกรัม ล่วงหน้าก่อนการตรวจ 1 ชั่วโมง
1.จัดให้ผู้ป่วยอยู่ในท่านอนหงายขึ้นขาหยั่ง (lithotomy)
2.ใส่เครื่องถ่างตรวจ (speculum) เข้าไปในช่องคลอด ใส่เครื่องมือที่มีชื่อเรียกว่า ทีนาคูลัม (temaculum) เพื่อจับปากมดลูก เข้าไปในปากมดลูก และทำความสะอาด ปากมดลูก
3.ใส่แคนนูลาเข้าในปากมดลูกและยึดไว้กับทีนาคูลัม หลังจากนั้นฉีดสารทึบรังสีเข้าไปทางแคนนูลา มดลูก และท่อนำไข่ เพื่อให้เห็นจากการเอกซเรย์โต๊ะเอกซเรย์ อาจจะทำให้เอียงหรืออาจขอร้องให้ผู้ป่วยเปลี่ยนท่า
4.ประเมินอาการไข้ อาการปวด ชีพจรเร็ว ความรู้สึกไม่สบาย ปวดกล้ามเนื้อ เพื่อประเมินการติดเชื้อ
ข้อควรระวัง
ห้ามตรวจในผู้ป่วยที่มีประจำเดือน
ผลการตรวจที่เป็นปกติ
เห็นภาพภายในมดลูก 2 ข้างเท่ากัน สารทึบรังสีผ่านเข้าในท่อนำไข่ใน
ปริมาณที่ปกติ ผ่านได้สะดวกไปยังอุ้งเชิงกราน
ผลการตรวจที่ผิดปกติ
เห็นภาพภายในมดลูก 2 ข้างไม่เท่ากัน อาจพบพังผืดภายในมดลูก หรือมีก้อน เช่น เนื้องอก (fibroid) หรือสิ่งแปลกปลอม สารทึบรังสีผ่านไปยังท่อนำไข่ไม่ดีอาจเกิดจากการอุดตันบางส่วนหรือทั้งหมด
สารทึบรังสีมี 2 แบบ คือ แบบละลายน้ำ และน้ำมัน ซึ่งมีการศึกษาหลายชิ้นเปรียบเทียบอัตราการตั้งครรภ์ระหว่างการฉีดสีดูท่อนำไข่โดยใช้สารทึบรังสีแบบละลายน้ำและน้ำมัน พบว่า การฉีดสีโดยใช้สารทึบรังสีแบบน้ำมัน ช่วยกระตุ้นให้เกิดการตั้งครรภ์ได้มากกว่าแบบละลายน้ำถึง 10 %
ทำไมการใช้สารทึบรังสีแบบน้ำมันจึงทำให้โอกาสการตั้งครรภ์เพิ่มขึ้น?
1.สารทึบรังสีแบบน้ำมันจะช่วยชะล้างโพรงมดลูกและท่อนำไข่ กำจัดสิ่งที่ขวางอยู่เล็กๆน้อยๆ ทำให้สภาวะในท่อนำไข่เหมาะแก่การปฏิสนธิระหว่างสเปิร์มกับไข่
2.สารทึบรังสีแบบน้ำมันสามารถลดจำนวนของเซลล์ระบบภูมิคุ้มกัน (Macrophages) ซึ่งสเปิร์มจะถูกทำลายโดยกลไกการป้องกันสิ่งแปลกปลอมในร่างกาย (Phagocytosis) ด้วยคุณสมบัติของสารทึบรังสีแบบน้ำมันที่สามารถลดจำนวนของเซลล์ระบบภูมิคุ้มกันได้ จึงเพิ่มโอกาสในการตั้งครรภ์ได้ดี
3. สารทึบรังสีแบบน้ำมันสามารถเพิ่มจำนวนเซลล์ที่ทำให้เกิดการเตรียมพร้อมในการตั้งครรภ์ได้ (Uterine Natural Killer)