แมลงกัดต่อย (Insection Bites and Stings) คือเหตุการณ์ที่สามารถเกิดขึ้นได้กับทุกคนเนื่องจากในประเทศไทยเราเป็นประเทศเขตร้อนทำให้มีสัตว์จำพวกแมลงค่อนข้างชุกชุมและหลากหลาย ปฎิกริยาจากการโดนแมลงกัดจะแตกต่างกันออกไป หากไม่มีอาการแพ้มากเมื่อโดนแมลงกัดอาจเป็นแค่ตุ่มแดง ทายาก็จะหายได้
คนส่วนใหญ่มักจะตอบสนองต่อการรักษาจากแมลงสัตว์กัดต่อยได้ดีทั้งแบบรักษาเองที่บ้านหรือรักษาฉุกเฉินที่โรงพยาบาล ผู้ป่วยที่มีปฏิกิริยาแพ้ขั้นรุนแรง หรือผู้ที่ไม่ตอบสนองต่อการรักษาเบื้องต้นจึงจำเป็นต้องได้รับการรักษาด้วยการนอนโรงพยาบาลเพื่อการรักษาและเฝ้าติดตามอย่างใกล้ชิด และอาจรุนแรงถึงขั้นถึงแก่ชีวิตได้หากไม่ได้รับการรักษาอย่างเหมาะสม
สำหรับคนที่เป็นโรคมาจากการปล่อยเชื้อของแมลงสัตว์กัดต่อย ต้องเฝ้าติดตามว่ามาจากเชื้อชนิดไหน หากวินิจฉัยได้รวดเร็วมากเท่าไรการรักษาและการดูแลก็รวดเร็วมากขึ้นเท่านั้น การเฝ้าติดตามหรือการพยากรณ์โรคอาจมีความแตกต่างกันมากตั้งแต่ดีจนแย่มากได้หากอวัยวะนั้นๆมีความเสียหายแบบถาวร
สาเหตุของแมลงกัดต่อย
ตามปกติแล้วนั้นแมลงทุกชนิดจะไม่โจมตีมนุษย์ก่อนยกเว้นถูกยั่วยุหรือกระตุ้น การกัดและต่อยคือการป้องกันตัวชนิดหนึ่ง แมลงกัดต่อยเพื่อปกป้องรังหรือที่อยู่ของมันเมื่อมีอะไรเข้ามาสัมผัสหรือเข้ามารบกวน (ดังนั้นจึงไม่ควรไปเข้าใกล้หรือรบกวนรังผึ้งหรือรังต่างๆเด็ดขาด)
การกัดหรือต่อยแมลงจะปล่อยพิษที่ประกอบไปด้วยโปรตีนและสารบางตัวที่ไปกระตุ้นให้เกิดปฏิกิริยาแพ้ในตัวเหยื่อขึ้นมา การกัดต่อยเป็นสาเหตุทำให้เกิดรอยแดงและบวมตรงบริเวณที่ถูกกัดต่อย
ผึ้ง, ตัวต่อ, แตน, ต่อเสื้อคลุมเหลือง (yellow jackets) และมดคันไฟ คือแมลงในตระกูลอันดับ Hymenoptera การถูกแมลงตระกูล Hymenoptera นี้กัดหรือต่อยอาจเป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดปฏิกิริยารุนแรงต่อคนที่แพ้พวกมันได้ พบว่ามีการเสียชีวิตจากการถูกผึ้งต่อยมากกว่าถูกงูกัดเสียชีวิตถึง 3ใน4ครั้ง การถูกผึ้ง ตัวต่อและมดคันไฟกัดต่อยให้ผลเกิดการบาดเจ็บต่อร่างกายแตกต่างกัน
- เมื่อผึ้งต่อย มันจะปล่อยตัวฉีดพิษ(เหล็กไน)ของมันทิ้งไว้ และตัวผึ้งก็จะตายไปตามกระบวนกา
- ตัวต่อจะสามารถต่อยทำความเสียหายได้หลายครั้งเพราะตัวต่อจะไม่สลัดตัวฉีดพิษทิ้งหลังจากมันต่อย
- มดคันไฟจะฉีดพิษของพวกมันโดยใช้จงอยปากของพวกมัน (ส่วนขากรรไกรล่าง) และหมุนตัวเอง พวกมันสามารถปล่อยพิษซ้ำได้หลายครั้ง
- หนอนผีเสื้อกลางคืน หรือ Megalopyge opercularis ตัวของมันจะมี “ขน” ปุกปุยหรือเงี่ยง (เดือย) ที่แตกออกได้เมื่อไปสัมผัสโดน และสารพิษจะถูกฉีดเข้าไปสู่ร่างกาย
- ในทางกลับกัน การโดนยุงกัดไม่ได้เกิดจากการป้องกันตัว เพราะยุงมากัดเราเพราะต้องการเลือดเราเป็นอาหาร
โดยปกติแล้วนั้นการโดนยุงกัดไม่ได้เป็นสาเหตุของอาการเจ็บป่วยแบบมีนัยสำคัญหรือก่อให้เกิดปฏิกิริยาแพ้เว้นเสียแต่ว่ายุงนั้นๆเป็นพาหะของโรคหรือนำเอาเชื้อที่ทำให้เกิดโรคมาด้วย ยกตัวอย่างเช่น:
- โรคมาลาเรีย ที่มีสาเหตุมาจากเชื้อโรคที่อยู่ในวงจรชีวิตของยุงสายพันธุ์หนึ่ง
- ไข้เวสต์ไนล์คือโรคอีกชนิดหนึ่งที่แพร่เชื้อโดยยุง ยุงหลายสายพันธุ์ที่แพร่เชื้อให้เกิดโรคไวรัสอื่นๆเช่น
- ไข้สมองอักเสบ
- โรคไข้ซิกา Zika virus (ที่สงสัยว่าอาจเป็นเหตุให้เกิดภาวะศีรษะเล็ก)
- ไข้เลือดออก
- ไข้เหลืองในคนและสัตว์
ยังมีแมงหรือแมลงชนิดอื่นๆที่มากัดเพื่อกินเลือดเป็นอาหารและส่งผลให้เกิดโรคที่อาจมาจากการแพร่เชื้อโรค เช่น:
- โรคไข้กลับซ้ำชนิดระบาดเกิดจากโดนแมลงปรสิตเล็กๆ เหา หมัด โลนไรกัด ซึ่งมีสาเหตุมาจากเชื้อแบคทีเรียกลุ่มสไปโรคีท.
- โรคลิชมาเนีย เป็นโรคที่เกิดจากโปรโตซัวลิชมาเนีย ที่มีตัวริ้นฝอยทรายที่มีเชื้อกัด
- โรคไข้เหงาหลับ (Sleeping sickness) ในคนและในโรคของวัวพบได้แพร่หลายในแอฟริกา และเป็นที่รู้กันดีว่ามีสาเหตุมาจากเชื้อโปรโตซัวทริพาโนโซม (protozoan trypanosomes) ที่ส่งผ่านเชื้อจากการโดนแมลงวันซีทซี ฟาย (tsetse flies) กัด
- โรคทูลารีเมียหรือโรคไข้กระต่าย เป็นโรคที่มีสาเหตุมาจากเชื้อแบคทีเรียที่แพร่เชื้อจากการถูกเหลือบกัด, โรคกาฬโรคต่อมน้ำเหลืองจากหมัด, โรคไข้รากสาดใหญ่ชนิดระบาดจากเหา
- เห็บสามารถแพร่เชื้อทำให้เกิดโรคลายม์และอาการเจ็บป่วยอื่นๆเมื่อโดนพวกมันกัด เห็บจัดเป็นแมลงชนิดกินเลือดเป็นอาหารด้วยฃ
- สัตว์กลุ่มแมงอื่นๆ เช่น ไรอ่อน(ชิกเกอร์), ตัวเรือด(เบดบั๊ก)และ ตัวไร เป็นสาเหตุอาการเฉพาะที่ที่สามารถหายได้เองและมักมีอาการบวมฃ
- การโดนแมงมุมกัดชนิดร้ายแรง ซึ่งไม่ใช่โดนกัดจากแมลง อาจโดนแมงมุมแม่ม่ายดำหรือแมงมุมสันโดษสีน้ำตาลกัด เมื่อโดนแมงมุมกัดก็จะเกิดกลไกการป้องกันขึ้
แมลงและแมงชนิดอื่นๆก็สามารถแพร่เชื้อโรคได้โดยวิธีง่ายๆเช่น เชื้อซาลโมเนลลาติดได้โดยการสัมผัส ยกตัวอย่างเช่น ในสถานที่ที่ขาดสุขอนามัยเต็มไปด้วยแมลงวันก็สามารถแพร่เชื้อสู่คนให้เกิดการติดเชื้อในลำไส้ได้ (เช่นโรคไทฟอนด์, โรคบิดแบบมตัวและไม่มีตัว) โดยผ่านการปนเปื้อนในอาหารของคนและแพร่ต่อจากอาหารกลับไปสู่สิ่งปนเปื้อนเดิมเช่นอุจจาระ
อาการของแมลงสัตว์กัดต่อย
การตอบสนองจากการโดนแมลงหรือแมงกัด ต่อยมีมากมายหลายรูปแบบขึ้นอยู่กับปัจจัยที่หลากหลาย ผลที่พบเห็นได้ทั่วไปส่วนใหญ่คือ:
- เจ็บปวด
- บวม
- มีรอยแดง
- คัน
- มีแผลพุพอง
ผิวหนังอาจเกิดรอยแผลและเริ่มมีการติดเชื้อ หากไม่ได้รับการรักษาที่เหมาะสม การติดเขื้อทั่วๆไปอาจกลายเป็นการติดเชื้อที่รุนแรงและอาจเป็นสาเหตุของโรคที่เรารู้จักกันดีว่าโรคเซลล์เนื้อเยื่ออักเสบ
ผู้ป่วยบางคนอาจเคยประสบกับปฏิกิริยารุนแรงอย่างทันทีหลังโดนแมลงกัดต่อยหากผู้ป่วยมีอาการแพ้ต่อการกัดต่อยจากแมลงนั้นๆ ที่รู้จักในภาวะแพ้ชนิดรุนแรง อาการรุนแรงต่างๆเช่น:
- ลมพิษ
- หายใจมีเสียงวี๊ด
- หายใจสั้น ถี่
- หมดสติ
- เสียชีวิตภายใน 30 นาที
ในช่วงเวลาสองสามปีที่ผ่านมา นักวิจัยค้นพบว่าการโดนเห็บกัด (จากเห็บ lone star) สามารถก่อให้เกิดการตอบสนองต่อการแพ้เนื้อแดง (เช่นเนื้อวัว เนื้อหมูและเนื้อกวาง)และนม
การรักษาแมลงสัตว์กัดต่อย
การรักษาแมลงสัตว์กัดต่อยขั้นรุนแรงควรทำการรักษาที่โรงพยาบาล การรักษาอาจเริ่มจากใช้ยาอิพิเนฟรินหรืออะดรีนาลีน (โดยการฉีดเข้าใต้ผิวหนัง), ยาแก้แพ้ (เบนาดริล), และสเตียรอยด์ (เป็นยาในตระกูลคอร์ติซอล) ด้วยวิธีการฉีดเข้าสู่ร่างกาย และรับประทานยาปฏิชีวนะเพื่อป้องกันการติดเชื้อจากบาดแผล ในผู้ป่วยรายที่มีอาการรุนแรง อาจต้องให้ยาด้วยการฉีดยา ให้ออกซิเจนและใช้เครื่องติดตามหัวใจไปจนกว่าอาการจะเริ่มดีขึ้น
สำหรับแมลงสัตว์กัดต่อยที่นำเอาเชื้อโรคมาด้วย ขั้นต่อมาแพทย์จะต้องวินิจฉัยหาเชื้อเพื่อทำการรักษาต่อไป การรักษาเชื้อโรคจะขึ้นอยู่กับเชื้อโรคแต่ละชนิด แพทย์ควรวินิจฉัยโรคดังกล่าวเพื่อการวางแผนการรักษาต่อไปในโรคที่อาจเกิดขึ้น