Alpha – fetoprotein (AFP)
การตรวจวัดระดับของอัลฟา-ฟิโต โปรตีนในเลือด ถือเป็นการตรวจทางชีวเคมีที่ใช้กันอย่างแพร่หลายมากที่สุดสำหรับการวินิจฉัยโรคมะเร็งตับ Alpha – etoprotein (AFP) จัดเป็นสารที่บ่งชี้มะเร็งตับหรือที่เรียกว่า tumor marker ที่สำคัญชนิดหนึ่งโรคมะเร็งที่มีกำเนิดจากเซลล์ตับโดยเฉพาะอย่างยิ่งมะเร็งตับชนิดปฐมภูมิ ตรวจพบระดับของ AFP ในเลือดสูงขึ้นมาก โดยพบได้ประมาณร้อยละ 70 – 80 ของผู้ป่วยมะเร็งตับทั้งหมด นอกจากจะมีประโยชน์ช่วยในการวินิจฉัยโรคแล้ว แพทย์ยังใช้วิธีตรวจหาระดับ ของ AFP ในเลือดเพื่อติดตามผลการรักษาของโรคมะเร็งตับอีกด้วย
Alpha – fetoprotein (AFP) เป็นสารไกลโคโปรตีน (glycoprotein) หมายถึง เป็นโปรตีนที่มีโครงสร้างของน้ำตาลเป็นส่วนประกอบอยู่ด้วย AFP สร้างโดยเซลล์ของตับในระยะที่ยังเป็นตัวอ่อนในครรภ์มารดา ซึ่งเป็นเซลล์ตับที่ยังไม่เจริญเติบโตเต็มที่ อยู่ระหว่างการแบ่งตัวจำนวนมากและอย่างรวดเร็ว หลังจากที่เซลล์ตับดังกล่าวสร้างไกล โคโปรตีนชนิดนี้แล้ว จะหลั่งออกมาในกระแสเลือด ทำให้สามารถตรวจพบ AFP ได้ในกระแสเลือด และตรวจพบระดับสูงในเลือดของทารกในครรภ์ของมารด า ซึ่งระดับของ AFP ในเลือดจะลดลงอย่างรวดเร็วภายหลังคลอด โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงขวบปีแรก จนกระทั่งแทบจะตรวจไม่พบเลยเมื่อเป็นผู้ใหญ่
โรคมะเร็งที่มีกำเนิดมาจากเซลล์ตับ โดยเฉพาะมะเร็งตับชนิดปฐมภูมิ (hepatocellular) มักจะพบว่ามีระดับของ AFP สูงขึ้นมากในเลือด เป็นที่ทราบกันดีว่ามะเร็งตับนั้นพบได้บ่อยมาก โดยเฉพาะในผู้ที่ดื่มสุราประจำเป็นเวลานาน ๆ ผู้ที่มีเชื้อไวรัสตับอักเสบบีหรือซีและผู้ป่วยโรคตับอักเสบเรื้อรัง หรือตับแข็ง อาการที่ควรสงสัยคือปวดหรือมีก้อนที่ใต้ชายโครงขวา ตาเหลืองตัวเหลือง ท้องมาน มีน้ำในท้อง อาการอื่น ๆ ที่พบได้ เช่น อาเจียนเป็นเลือดดำหรือแดง ขาบวม โดยทั่วไปแพทย์สามารถ ตรวจหามะเร็งตับได้โดยอัลตราซาวนด์ช่องท้องส่วนบน และตรวจระดับของ AFP ในเลือด
ในปัจจุบันจึงแนะนำให้ตรวจอัลฟา – ฟีโต โปรตีนในเลือด และตรวจอัลตราซาวนด์ช่องท้องส่วนบนในผู้ที่มีความเสี่ยงสูง หรือมีอาการชวนสงสัยว่าเป็นโรคมะเร็งตับ สำหรับผู้ป่วยโรคมะเร็งตับที่ได้รับการวินิจฉัยและรักษาแล้ว พบว่าการติดตามตรวจหาระดับของ AFP ในเลือดเป็นระยะ ๆ จะช่วยในการติดตามการดำเนินของโรคและสามารถใช้ติดตามการรักษาได้เป็นอย่างดี ถ้าระดับของ AFP ลดลงจนถึงระดับปกติมักจะแปลว่าการรักษาได้ผล และเกิดการฝ่อลงของก้อนมะเร็ง ในทางตรงกันข้าม ระดับ AFP ที่สูงขึ้นในผู้ป่วยที่เคยมีระดับลดลงเป็นปกติแล้ว มักจะบ่งถึงว่ามีการเติบโตของมะเร็งขึ้นใหม่อีก
อย่างไรก็ตาม ในทางทฤษฎีแล้ว ระดับของอัลฟา – ฟิโตโปรตีน AFP ที่สูงผิดปกติ อาจพบได้ในโรคมะเร็งอื่น ๆ ได้เช่นกัน เช่น มะเร็งของทางเดินน้ำดี มะเร็งตับอ่อนและอาจพบได้ในผู้ป่วยโรคตับแข็งหรือภายหลังตับอักเสบอย่างรุนแรงนอกจากนี้การตรวจวัดระดับ AFP ในเลือดระหว่างที่ตั้งครรภ์ ยังช่วยวินิจฉัยความผิดปกติของทารกในครรภ์มารดาได้อีกด้วย
วัตถุประสงค์ การตรวจวัดระดับของอัลฟา-ฟิโต โปรตีนในเลือด
- เพื่อติดตามผลการรักษาของโรคมะเร็ง เช่น มะเร็งตับ (Hepatomas) ก้อนเนื้องอกที่เกิดจากเซลล์สืบพันธุ์ต้นกำเนิด (Germ Cel Tumorsl) เป็นต้น และไม่ใช่โรคมะเร็ง เช่น โรคกล้ามเนื้อเสียการประสานงาน และหลอดเลือดฝอยพอง เป็นต้น
- เพื่อคัดกรองจากการเจาะน้ำคร่ำไปตรวจ (Amniocentesis)ในหญิงตั้งครรภ์
ผลการตรวจที่เป็นปกติ การตรวจวัดระดับของอัลฟา-ฟิโต โปรตีนในเลือด
ค่าปกติ AFP < 15 ng / ml ในผู้ชาย และหญิงที่ไม่ได้ตั้งครรภ์
ค่า AFP ในซีรั่มของหญิงตั้งครรภ์ < 2.5 คูณด้วยตัวเลขครึ่งหนึ่งของอายุทารกในครรภ์มารดา (median for fetal gestational age)
ผลการตรวจที่ผิดปกติ การตรวจวัดระดับของอัลฟา-ฟิโต โปรตีนในเลือด
ระดับ AFP ในเลือดของหญิงตั้งครรภ์ที่สูงขึ้น อาจจะเป็นโรคความผิดปกติของเส้นประสาทของทารกในครรภ์ (Neural Tube Defects)
ระดับ AFP ในเลือดของหญิงตั้งครรภ์ที่สูงขึ้นอย่างชัดเจน ประมาณร้อยละ 90 ของผู้หญิงที่มีทารกที่ไม่มีสมอง (Anencephaly) และ ร้อยละ 50 ของทารกที่มีความบกพร่องของกระดูกไขสันหลัง (Spina bifida) การวินิจฉัยที่ต้องการความ ชัดเจนควรเจาะน้ำคร่ำไปตรวจ (Amniocentesis) และทำอัลตราซาวนด์ด้ว
ระดับ AFP ที่สูงขึ้น อาจบ่งชี้ถึงทารกตายในครรภ์ (Intrauterine death)
ระดับ AFP ที่สูงขึ้น บ่งชี้ถึงความพิการ (anomalies) อื่น ๆ เช่น ดูโอดินั่มอุดตันสมบูรณ์ (duodenal atresia) สะดือโป่ง (Omphalocele) โรคหัวใจพิการแต่กำเนิด หรือ เดตราโลจี ออฟ ฟาลโลต์ (Tetralogy of Fallot) และกลุ่มอาการเทอร์เนอร์ (Turner’s syndrome)
ระดับ AFP ที่สูงขึ้นในเลือด เกิดในร้อยละ 70 ของหญิงที่ไม่ได้ตั้งครรภ์ที่มีมะเร็งตับ
ระดับ AFP ที่สูงขึ้น ยังสัมพันธ์กับก้อนเนื้องอกที่เกิดจากเซลล์สืบพันธุ์ต้นกำเนิด (Germ cell tumors) ของต่อมบ่งเพศ (Gonadall) เยื่อบุช่องท้องด้านหลัง(Retroperitoneall) หรือบริเวณเมดิแอสตินั่ม (Mediastinal origin) ระดับ AFP ที่สูงขึ้นในซีรั่มพบในโรคกล้ามเนื้อเสียการประสานงานและหลอดเลือดฝอยพอง และมะเร็งของตับอ่อน มะเร็งกระเพาะอาหารหรือระบบทางเดินน้ำดี
ระดับ AFP ที่สูงปานกลางชั่วคราว พบในโรคตับแข็งจากแอลกอฮอล์ (Alcoholic cirrhosis) และตับอักเสบชนิดเฉียบพลันหรือเรื้อรัง (Acute or chronic hepatitis)
ระดับ AFP ที่สูงขึ้น หลังจากช่วงเวลาที่อาการของโรคทุเลาลงแสดงว่าเนื้องอกเกิดขึ้นซ้ำอีก
ระดับ AFP ในซีรั่มลดลงอย่างช้า ๆ ในการรักษาโรคมะเร็งตับแสดงว่าผลการรักษาเป็นที่น่าพอใจสำหรับผู้ป่วยโรค Germ cell tumors การตรวจหาระดับ AFP ในซีรั่มและ ระดับ hCG (Human chorionic gonadotropin) ควรตรวจไปพร้อม ๆ กัน